अनुप सिं सुवाल
नेपालय् राजनीतिक दलं वैधानिकता कायेत निर्वाचन अयोगय् दर्ता यायेमाःगु व्यवस्था यानातःगु दु । थथे दल दर्ता यायेत प्रक्रिया न्ह्याकेगु झ्वलय् दलं विधान न्ह्यब्वयेमाः । नेपालया संविधानया धारा २६९ व राजनीतिक दल सम्वन्धी ऐन २०७३ या दफा ८ बमोजिम राजनीतिक दलं विधान दयेकेमाःगु व्यवस्था यानातःगु दु । निर्वाचन आयोगं बियातःगु विधानया नमूनाया लिधंसाय् दलं विधान च्वयेमाःगु व्यवस्था यानातःगु दु । नमूना विधानय् दलया स्थापना, विचारधारा, दर्शन, उद्देश्य, कार्यप्रक्रिया व विधान माःगु कारण दलया प्रकृतिकथं च्वये जिइका तःगु दु । दल सञ्चालन व्यवस्थापन यायेत विधानया प्रस्तावनाय् दलया प्रक्रितिइ अनिवार्यकथं लोकतान्त्रिक, समावेशी, स्वच्छ, विश्वशनिय, पारदर्शी जुइमाःगु व्यवस्था यानातःगु दु । संविधानया मर्मकथं राजनैतिक दलं थःगु दल दुने समावेशी सिद्धान्त लागू यायेमाःगु बाध्यात्मक व्यवस्था यानातःगु दु । व्यवहारय् थुकथं जुयाच्वंगु खनेमदु । पूर्ण समानुपातिक प्रतिनिधित्वया व्यवस्था मजूतलय् देशया मुक्कं समुदायया प्रतिनिधित्व सुनिश्चित जुइगु खनेमदु ।
देशय् ०६२ सालया अन्दोलनं ब्यूगु उपलव्धि मध्ये राज्यय् मुक्कं उत्पीडनय् लानाच्वंपिनि समानुपातिक समावेशी पहुँच दइगु प्रत्याभूति नं खः । संविधान प्रदत्त थ्व प्रत्याभूति व्यवहारय् लागू याकेत थाकुगु जनतां वाःचायेकातःगु दु । राजनीतिक दलया शीर्षस्थानय्, निजामति सेवाया सचिव स्तरिय पदय् व सञ्चार माध्यमया उच्च नेतृत्व पदय् छगू जक नश्लया हालिमुहालि जुयाच्वंगु दु । थ्व अवस्थाय् संविधानय् न्ह्यथनातःगु समानुपातिक समावेशी प्रतिनिधित्व व्यवहारय् लागू जुइमफुगु यच्चुक खनेदु ।
समानुपातिक, पूर्ण समानुपातिक व समावेशीया अर्थ छताय् थें च्वंसां थ्व स्वंगू अवस्थाया अर्थ पाः । समानुपातिक प्रतिनिधि चयन याइबलय् प्रत्येक पार्टीं चुनाव जुइन्ह्यः उम्मेदवारतय् छगू प्राथमिकता धलः पितबिइ । वहे धलखं प्राथमिकताया लिधंसाय् पार्टीं त्याकूगु कोटाय् उम्मेदवारया चयन याइ । थ्व प्रणाली दलयात वःगु भोटया अनुपातिक प्रतिशतया लिधंसाय् सीट दइ । पूर्ण समानुपातिक प्रतिनिधित्वय् भूगोलय् दूपिं सकलसिया प्रतिनिधित्व जनसंख्याया अनुपातय् सुनिश्चित याइ । राज्यय् पहुँचया प्रत्याभूति जनसंख्याया अनुपातिक प्रतिनिधित्वया लिधंसाय् जुइ । प्रतिनिधिया चयन कोटाय् लाःगु समाज वा भूगोलयापिनि दथुइ जुइ । छगू वर्ग / समुदायं मेगु वर्ग / समुदायलिसे प्रतिस्पर्धा यायेमाली मखु । थुकिइ सकल वर्ग / समुदायं प्रतिनिधित्व सुनिश्चित जुइ । समावेशी प्रतिनिधि चयनय् जनताया मुक्कं विविधताया प्रतिनिधित्व सुनिश्चित जुइ । थुकी जनसांख्यिक अनुपातकथं प्रतिनिधित्व जुइमखु ।
नेवाः समाजं ०६२ सालंनिसें जातीय स्वशाशन, स्वायत्त स्वशाशनया सः तयावयाच्वंगु दु । थ्वज्वःगु स्वशाशन पूर्ण समानुपातिक निर्वाचन प्रणालीं प्रत्याभूत याइ । देसय् मिश्रित निर्वाचन प्रणाली छ्यलातःगु दु । थ्व प्रणालीकथं प्रत्यक्ष निर्वचान प्रणालीं त्यानावःपिं पाखें मगाःगु प्रतिनिधित्व कोटायात क्षतिपूर्ति बिइत समानुपातिक निर्वाचन प्रणालीं त्यानावःपिं पाखें पूवंकेगु यानातःगु दु । थ्व निर्वाचन प्रणाली थिकेगु जूगुलिं थुकियात संशोधन यायेमाःगु माग थ्वयाच्वंगु दु । थुकिया पलेसा छुं राजनितिक दलं पूर्ण समानुपातिक प्रक्रिया छ्यलेमाःगु माग यानाच्वंगु दु । थ्व प्रक्रियां निर्वाचन याःसा राज्य व उम्मेदवारतय् चुनाव खर्च म्ह्वः जुइगु दावी जुयाच्वंगु दु । थुगु निर्वाचन प्रक्रियाय् वनेत राजनीतिक दलयाके संकल्प दयेमाःगु जुल । थुकथंया संकल्प दलया विधानय् प्रतिविम्वित जुइ ।
नेपाली काँग्रेसया ०७५ सालय् याःगु गुक्वःगु संशोधित विधानया प्रस्तावनाय् लोकतान्त्रिक समाजवादया आदर्श अनुरूप समानुपातिक समावेशी सिद्धान्तया लिधंसाय् दलयात संगठित यायेगु धयातःगु दु । सांगठनिक संरचनाय् वडां निसें प्रदेश कार्यसमिति तक जनसंख्याया लिधंसाय् प्रत्यक्ष निर्वाचित समानुपातिक प्रतिनिधित्व सुनिश्चित यानातःगु दु । दलया केन्द्रीय महासमितिइ समानुपातिक कोटाय् त्याकावःपिं मध्यय् प्यम्हेसित कोटा फ्यानातःगु दु ।
नेकपा एमालेया २०७८य् संशोधन जूगु विधानया प्रस्तावनाय् समानुपातिक समावेशी प्रतिनिधित्वयात कयाः छुं नं न्ह्यथनातःगु मदु । थ्व दलया केन्द्रीय, प्रादेशिक, जिल्ला, पालिका / इलाका कमितिया निर्वाचनय् म्ह्वती नं स्वब्वय् छब्व मिसा दयेक नेपालया विविधता प्रतिविम्वित जुइक समावेशीकरण याइ धयातःगु दु । वडा / शाखा कमिटिइ पार्टी सदस्यया विविधता प्रतिविम्वित जुइक समावेशीकरण याइ धयातःगु दु । थ्व दलया केन्द्रीय कमिटिं निसें टोल / प्रारम्भिक कमिटि तक समावेशीया खँ दुथ्याकातःगु दु, नेपालया जनसंख्याया लिधंसाय् अनुपातिक प्रतिनिधित्व जुइगु व्यवस्था यानातःगु खनेमदु । निर्वाचन क्षेत्र व समावेशीकरणया व्यवस्था यानाः छुं नं प्रतिनिधि ल्ययेगु लिधंसा भूगोल, खुल्ला व समावेशी क्षेत्रयात दयेकातःगु दु । समावेशीताया लिधंसा सामान्यतया सम्वन्धित समुदायया पार्टी सदस्य संख्यायात दयेकातःगु दु ।
नेकपा माओवादीया ०७८ या विधानया सांगठनिक संरचनाय् दलया फुक्कं तहया निर्वाचनया लागिं खुल्ला व समावेशी यानाः निगू क्षेत्र तिफ्यानातःगु दु । निर्वाचित समितिइ स्थानीय विशेषताकथं समावेशी चरित्र दयेकेगु धयातःगु दु । फुक्कं कमितिइ ३५ प्रतिशत कोटा महिलायात शुरक्षित यानाः उकी दुने दलित, मुस्लिम व युवाया कोटायात सुनिश्चित यानातःगु दु । वर्ग वा समुदायया जनसंख्यायात समावेशीताया लिधंसा दयेकातःगु दु ।
पहिचानवादी राजनीतिक दल धयातःगु जनता समाजवादी पार्टी नेपालया ०८० सालया विधानय् समावेशी लोकतान्त्रिक समाज निर्माण यायेगु सङ्कल्प यानातःगु दु । दलया आदर्श व उद्देश्यय् पहिचान सहितया सङ्घियतायात शक्ति तायेकातःगु दु । राज्यया मुक्कं ख्यलय् जातीय / सामुदायिक जनसंख्याया लिधंसाय् समानुपातिक समावेशी प्रतिनिधित्व यायेगु धयातःगु दु । केन्द्रीय समितिया संरचनाय् जातीय समानुपातिक प्रतिनिधि ७० प्रतिशत व खुल्ला प्रतिस्पर्धां ३० प्रतिशत दुथ्याकातःगु दु । प्रदेश समितिइ समानुपातिक कोटा ६० व खुल्ला कोटा ४० प्रतिशत तयातःगु दु । प्रदेशय् पहिचानया लिधंसाय् प्रादेशिक संरचनाकथं राष्ट्रिय समिति दयेकातःगु दु । पालिकाय् समावेशीकरण यानातःगु दु । वडा समितिइ पार्टी सदस्य फयांफत्तले समावेशीया लिधंसाय् चयन यायेगु धयातःगु दु ।
नेसपा (नयाँ शक्ति)या ०८० सालया विधानया प्रस्तावनाय् संविधानं संवोधन यानामतःगु वर्ग, जाति, लिंग, वर्ण, क्षेत्र व अल्पसंख्यक समुदायया विद्यमान समस्या व अन्तरविरोध हल यायेगु न्ह्यथनातःगु दु । दलया मूल सिद्धान्तय् संघीयता सहितया समावेशीता व समानुपातिकयात थाय् बियातःगु दु । दलया संगठनात्मक आधारभूत सिद्धान्तय् समावेशी, पूर्ण समानुपातिक व सहभागितामूलक प्रतिनिधित्वयात सुनिश्चित यानातःगु दु । थ्व सिद्धान्तया लिधंसाय् दलया मुक्कं कार्यसमितिइ नेपालया जनसंख्याया लिधंसाय् समानुपातिक प्रतिनिधित्व जुइ धयातःगु दु । दलं राज्यया पुनःसंरचना संविधान सभाया उच्चस्तरिय राज्य पुनर्सरचना आयोगं निर्धारण याःगु १०+ १ या लिधंसाय् जुइमाःगु स्वीकार यानातःगु दु । प्रदेशया नामाकरण पहिचानया लिधंसाय् जुइमाःगु सः तःगु दु । विधानय् प्रदेशया नां पहिचानया लिधंसाय् तयेमाःगु ठहर यानाः दलया प्रयोग प्रयोजनय् पहिचानया लिधंसाय् नां छ्यलेगु धयातःगु दु ।
नेपाःया उत्पीडित आदिवासी जनजाती, मुस्लिम, दलित, मधेशी लगायतया पहुँच राज्यय् सुनिश्चित जुइफयाच्वंगु मदुनि । राज्यया मुक्कं नेतृत्व तगिमय् वाहुन जातीया वर्चश्व व हालिमुहालि ल्यनाच्वंगु दु । छगू जक जातीया नेतृत्वं देशया मेगु समुदायय् नैराश्यता व्याप्त जुयाच्वंगु वाःचाः । विकास व नीति निर्माणय् स्थानीय नेतृत्वया प्रत्यक्ष सहभागीता मदयाच्वंगुलिं थीथी कथंया राष्ट्रिय समस्या वयाच्वंगु खनेदयाच्वंगु दु । थ्वज्वःगु मुक्कं समस्याया समाधान समावेशी व समानुपातिक चरित्रं जक समाधान जुइमफैगु विगतया निगू दशकया राजनीतिक अभ्यासं खनेदयाच्वंगु दु । राज्यया मुक्कं नेतृत्वया तह तप्काय् सकल समुदायया प्रतिनिधिच्व सुनिश्चित जुइमाः । थुकथंया सुनिश्चितता पूर्ण समानुपातिक प्रतिनिधित्व प्रणालीं जक सम्भव दु । थुकथंया प्रणाली देशया सकल समुदायया कोटा जनसंख्याया लिधंसाय् सुनिश्चित जुइ । व कोटाय् प्रतिनिधि जुइत थःगु हे समुदायया उम्मेदवार दथुइ प्रतिस्पर्धा यानाः वइ । मेगु जाती लिसे अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा यायेमाःगु वाध्यताया अन्त जुइ । थुकथंया प्रतिस्पर्धां चुनावी खर्च अतिकं म्ह्वः जुइ ।
नेपालया राजनीतिक दलं समावेशीतायात जक छ्यलातःगु दु । थ्व अवस्थां फुक्कं समुदायया पहुँच ला सुनिश्चित यात, नेतृत्व विकास यायेगु ह्वःताः चूमलाःगु खनेदु । थःगु समुदायया लागिं निर्णय यायेगु स्वायत्त अधिकार नेसपा (नयाँ शक्ति)या विधानय् जक खनेदु । नेसपा (नयाँ शक्तिं) स्थानीय निसें केन्द्रीय तगिं तक पूर्ण समानुपातिक प्रतिनिधित्व जुइगु सुनिश्चित यानातःगु दु । थुकथंया अधिकारया अभ्यास मेगु राजनीतिक दलं नं छ्यःगु जूसा देसय् आदिवासी जनजाती लगायत उत्पीपितपिन नेतृत्वया अवस्था निगू दशक दुने यक्व बाँलाःगु अवस्थाय् थ्यनेधुंकूगु खइ ।
देशया फुक्कं मूल राजनीतिक दलं थःपिं पहिचानया पक्षधर जुइगु वकालत याइ । प्रदेशया नामाकरण याःबलय् उमिगु चरित्र स्पष्ट जुइ धुंकल । नेसपा (नयाँ शक्तिं) प्रदेश नामाकरण पहिचानया लिधंसाय् जुइमाःगु सः सदनय् व सडकय् तःगु खनेदु । संसदं नां हिले मफुतले थम्हंसां अभ्यास न्ह्याकूगु दु । थ्व दलं ३ नं प्रदेशयात नेवाः ताम्सालिन धाइ ।
देसय् आमूल परिवर्तन हयेत, देशय् व्याप्त छगू जक नश्लया वर्चश्वयात त्वाःथलेत नेपालया फुक्कं राजनीतिक दलं थःगु सांगठनिक संरचनायात पूर्ण समानुपातिक प्रतिनिधित्व सुनिश्चित यायेमाः, नेसपा (नयाँ शक्ति) थथे यायेधुंकल ।
साभार – नेपालभाषा टाइम्स (नेसं ११४४ कौलागा १४)
